مقدمه
تغییرات اقلیم یکی از بزرگترین تهدیدات زیست محیطی در قرن 21 است. یکی از ملموس ترین تاثیرات تغییرات آب و هوایی، خشکسالی است. این امر منجر به چالش های زیست محیطی جهانی مانند کمبود آب، کاهش تولید مواد غذایی و خشک شدن دریاچه های بزرگ می شود. دریاچه ارومیه به عنوان دومین دریاچه شور جهان و بزرگترین تالاب داخلی شمال غرب ایران، یکی از دریاچه های بزرگی که با این بحران خشک شدن روبه رو است. در سال 1377 دریاچه ارومیه بیشترین مساحت خود را داشته است و در سال 1384 نسبت به سال 1377 یک کاهش 26 درصدی در مساحت دریاچه رخ داده و در بازه زمانی کمتر از 20 سال دریاچه یک چهارم از مساحت خود را از دست داده است. بررسی های جامع نشان داده است که خشکسالی تاثیر اساسی در کاهش سطح آب دریاچه داشته است اما عامل اصلی نیست. فعالیت های انسانی و افزایش کشاورزی و باغات در حوضه آبریز دریاچه عامل اصلی کاهش سطح آب دریاچه است. نقشه و بررسی ها نشان میدهد که توزیع مکانی پوشش گیاهی در سال های 2003 تا 2020 تغییر کرده است و کشاورزی و مزارع ترویج یافته است.
کاهش سطح آب دریاچه و افزایش وسعت نمکزار می‌تواند تهدیدی جدی علیه منطقه شمال غرب کشور باشد؛ بطوری‌که وزش بادهای شدید، موجب انتقال نمک به مناطق اطراف میشود. واضح هست که همانند رخداد های مشابه در دنیا خشک شدن دریاچۀ ارومیه نیز می‌تواند تبعات ناگوار بسیاری بر محیطزیست، اقلیم و سلامت ساکنان هم‌جوار و حتی مناطق دورتر در بر داشته باشد. از اینرو حساسیت‌هایی در سطح منطقه ایجاد شده است.
بر اساس تخمین ها جریان سطحی سالانه 3648 تا 3692 میلیون مترمکعب آب نیاز است تا دریاچه تا سال 2050 احیا گردد که بعید به نظر می رسد. چرا که هنوز حقابه برنامه ریزی شده (3426 میلیون مترمکعب) ستاد احیا دریاچه بر اساس نقشه راه احیاء دریاچه ارومیه به طور موفق تحقق نیافته است.
تلاش‌هایی در جریان است تا به نوعی کمبود آب ورودی به دریاچه از طرق مختلف از جمله ایجاد باران‌های مصنوعی یا افزایش ورود آب از رودخانه‌ها یا حتی انتقال آب از ارس یا خزر جبران شده و دریاچه به حالت قبلی خود باز گردد. اما موردی که کمتر مورد توجه واقع‌بینانه قرار گرفته، این است که اگر روند فعلی ادامه داشته باشد یا حتی وضعیت بدتر شود واقعاً چه اتفاقاتی ممکن است بیافتد؟ آیا خشک شدن دریاچه ارومیه اثری بر روی بروز و شیوع بیماری‌های واگیر و غیر واگیر دارد؟ آیا شاخص‌های سلامت و زیج‌های حیاتی منطقه متأثر از خشک شدن دریاچه ارومیه می‌باشد؟
برخی محققین پیش بینی کرده اند که اگر دریاچه ارومیه به طور کامل خشک شود، تلفیق ذرات معلق نمکی دریاچه با ریزگردهای منتقل شده از عراق و سوریه می تواند باعث افزایش 30 تا 60 درصدی غلظت PM10 در شهرهای مجاور دریاچه گردد. پسروی خط ساحلی شرق دریاچه بیشتر از غرب آن بوده است و از آنجایی که جهت باد غالب در دریاچه از غرب به شرق است؛ برخی محققین اظهار کرده اند آلودگی در شرق دریاچه بیشتر از غرب آن است.
قوانین و مقرارت مصوب درخصوص احیاء دریاچه ارومیه
اهم الزامات قانونی مبنی بر لزوم تامین کامل حقابه زیست محیطی تالاب ها و دریاچه ها در زیر آمده است:
1- سند ملی محیط زیست کشور در "بهره مندی از محیط زیست مطلوب" در افق چشم انداز 1404 هجری شمسی
اعمال حقابه هاى محیطزیست در حد پایدارى اکوسیستم
ماده 43: پایدارسازى فرآیند توسعه با تکیه بر حفاظت از محیطزیست و بهره بردارى بهینه از منابع
2- سیاست های کلی محیط زیست ابلاغی مقام معظم رهبری مورخ 26 آبان 1396
تهیه اطلس زیست بوم کشور و حفاظت، احیـا، بهسازى و توسعه منـابع طبیعى تجدیدپذیر (دریـا، دریـاچه، رودخـانه و...) و اعمال محدودیت قانونمنـد در بهره بردارى از این منابع متناسب با توان اکولوژیک آنها بر اساس معیارها و شاخص هاى پایدارى، اکوسیستم حساس و ارزشمند و حفاظت از منابع ژنتیک و ارتقاء آنها تا سطح استاندارد بین المللى
3- سیاست های کلی منابع آب ابلاغی مقام معظم رهبری مورخ 20 اسفند 1379
ایجاد نظام جامع مدیریت در کل چرخه آب بر اساس اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین در حوضه هاى آبریز کشور
4- جز "ب" ماده 38 برنامه ششم توسعه
اجراى برنامه عمل حفاظت، احیاء، مدیریت و بهره بردارى مناسب از تالاب هاى کشور با مشارکت سایر دستگاه هاى اجرائى و جوامع محلى به ویژه در ارتباط با تالاب هاى ثبت شده در کنوانسیون رامسر به طورى که تـا پایان اجراى قانون برنامه، حداقل بیست درصد تالاب هاى بحرانى و در معرض تهدید کشور احیا شوند و ضمن حفاظت و تثبیت، در روند بهبود قرار گیرند.
سازمان حفاظت محیطزیست مکلف است نیاز آبى زیست محیطى تالاب ها را تعیین و وزارت نیرو مکلف است ضمن تدوین و اجراي برنامه مدون نسبت به تخصیص و تأمین آن اقدام نماید
6- آیین نامه اجرایی جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب ها مصوب 27 بهمن 1397
ماده 3: وظایف ستاد ملى هماهنگى و مدیریت تالابهاى کشور: بند ب- نظارت بر تأمین نیاز آب محیطزیستى تالاب ها
ماده 4: وزارت نیرو به منظور تأمین نیاز آبى محیطزیستى تالاب ها که توسط سازمان اعلام میشود، میزان سهم تالاب از ظرفیت آبى حوضه آبریز را با کمیت و کیفیت مناسب و متناسب با شرایط اقلیمى مختلف، با توزیع زمانى معین و در اولویت دوم پس از تأمین آب شرب تخصیص میدهد که با همکارى دستگاه هاى ذی ربط و نظارت سازمان تأمین می شود
7- ماده 3 آیین نامه نحوه حفاظت، احیا و مدیریت تالاب های کشور مصوب 2 تیر 1394
نحوه تخصیص حقابه محیطزیستى تالاب ها از رودخانه هاى بالادست آنها پس از تأمین آب شرب نسبت به سایر مصارف داراى اولویت است و توسط وزارت نیرو به شوراى عالى آب ارائه می شود.
برای اطلاعات بیشتر درخصوص مباحث قانونی درخصوص احیا دریاچه ارومیه میتوانید اینجا کلیک کنید.
لینک های مفید